شعار جهانی «خاک سالم، شهر سالم» باید به یک برنامه عملیاتی منطقهای تبدیل شود که تمامی ذینفعان – از کشاورز تا شهردار و شهروند – را درگیر کند. حفاظت از این سرمایه ملی و حیاتی، تضمینکننده امنیت غذایی، کاهش بحرانهای زیستمحیطی (مانند گردوغبار) و در نهایت، ایجاد یک شهر سالم و پایدار برای نسلهای بعدی کرمان است. دانشگاه، دولت و بخش خصوصی باید با همکاری تنگاتنگ، این سرمایهگذاری بلندمدت را تضمین کنند.
خاک بیمار، انسان بیمار تولید میکند
علیاکبر مهدیزاده در گفتگو با خبرنگار گروه اقتصادی «اقطاع خبر» با اشاره به انتخاب شعار جهانی سازمان ملل مبنی بر «خاک سالم، شهر سالم» عنوان کرد: روز جهانی خاک که هر ساله در تاریخ ۵ دسامبر (برابر با ۱۴ آذر در تقویم شمسی) گرامی داشته میشود، فرصتی است برای یادآوری این حقیقت که خاک، تنها یک بستر برای رشد گیاهان نیست، بلکه ستون فقرات امنیت غذایی، تنوع زیستی، و تنظیمکننده چرخههای طبیعی زمین است.
وی ادامه داد: شعار سازمان ملل برای سال ۲۰۲۵، یعنی «خاک سالم، شهر سالم» ارتباط مستقیم این منبع تجدیدناپذیر باکیفیت زندگی شهری را برجسته میسازد؛ زیرا خاک بهعنوان یک اکوسیستم پیچیده، حاوی میلیاردها موجود زنده در هر گرم است که فرایندهایی مانند تجزیه مواد آلی، چرخه مواد مغذی و تصفیه آب را انجام میدهد.
مدیر ترویج و آموزش جهاد کشاورزی شمال کرمان افزود: سلامت این اکوسیستم مستقیماً با پایداری محیطزیست و سلامت انسان مرتبط است. در مناطق خشک و نیمهخشک مانند استان کرمان، اهمیت این منبع حیاتی دوچندان میشود، چرا که ظرفیت ترمیم و احیای آن بسیار کندتر از مناطق مرطوب است.
مهدیزاده به اهمیت خاک از منظر سازمان ملل متحد اشاره و اذعان کرد: سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) تأکید دارد که حفظ سلامت خاک برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار (SDGs)، بهویژه در دو هدف دوم (پایاندادن به گرسنگی) و هدف یازدهم (شهرهای پایدار)، ضروری است.
وی خاطرنشان کرد: دادهها نشان میدهند که بیش از ۹۵ درصد از مواد غذایی ما مستقیماً یا به طور غیرمستقیم به خاک وابسته هستند. وقتی خاک بیمار میشود، زنجیره غذایی به خطر میافتد و فشار مضاعفی بر زیرساختهای شهری وارد میآید.
خاک، تابآوری شهری و چالشهای استان کرمان
هادی زهدی نیز در خصوص چالشهای خاک در استان کرمان به خبرنگار گروه اقتصادی پایگاه خبری تحلیلی «اقطاع خبر» گفت: با موقعیت جغرافیایی خاص خود در فلات ایران و اقلیم خشک و نیمهخشک، یکی از استانهایی است که بیشترین آسیبپذیری را در برابر تخریب خاک دارد. این تخریب نهتنها کشاورزی را تهدید میکند، بلکه به طور مستقیم تابآوری شهری را در برابر مخاطرات محیطی کاهش میدهد.
مدیر مرکز تحقیقات کشاورزی استان کرمان افزود: تهدیدات عمده علیه خاک در کرمان چندوجهی هستند و اثرات زنجیرهای بر دستگاههای شهری دارند: فرسایش بادی و فرسایش آبی (به دلیل وقوع سیلابهای ناگهانی)، شوری و قلیاییشدن خاک و کاهش مواد عالی از جمله مهمترین آنهاست.
وی افزود: در کرمان، فرسایش بادی به دلیل پوشش گیاهی ضعیف، خاکهای سطحی را بهصورت مستمر از دست میدهد. این فرسایش منجر به تولید توفانهای گردوغبار شده و سبب تأثیر بر شهرها میشوند.
زهدی افزود: اولین اثر فرسایش بر آلودگی هواست، به این صورت که ذرات معلق ریز (PM2.5 و PM10) ناشی از فرسایش خاک، مستقیماً وارد ریهها میشوند و بار بیماریهای تنفسی (مانند آسم، برونشیت و افزایش بستریهای بیمارستانی) را در شهرهایی مانند کرمان، رفسنجان و سیرجان افزایش میدهند.
رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی استان کرمان به اثرات اقتصادی حاصل از فرسایش خاک اشاره کرد و گفت: کاهش دید افقی، اختلال در حملونقل و کاهش بهرهوری نیروی کار شهری از نتایج مستقیم این پدیده است، فرسایش آبی نیز، اگرچه در مقیاس کمتر از فرسایش بادی مشاهده میشود، اما به دلیل رگبارهای ناگهانی، باعث شستشوی سریع خاک سطحی و کاهش نفوذپذیری خاک میشود.
وی شوری و قلیاییشدن خاک را نیز تشریح کرد و گفت: به دلیل استفاده بیش از حد از آبهای شور برای آبیاری و تبخیر بالا در اقلیم گرم، تجمع نمکها و افزایش pH خاک به یک معضل مزمن تبدیل شده است و سبب ازبینرفتن محصولاتی چون پسته شده است.
زهدی افزود: افزایش شوری، بهرهوری محصولات کشاورزی محلی را بهشدت کاهش میدهد و وابستگی شهرها به واردات مواد غذایی را افزایش میدهد ضمن اینکه نمکهای موجود در خاک میتوانند بر کیفیت آب زیرزمینی تأثیر گذاشته و خوردگی لولههای زیرساختی شهری (آبوفاضلاب) را نیز تسریع کنند.
مدیر مرکز تحقیقات کرمان خاطرنشان کرد: مواد آلی (OM) عامل اصلی سلامت خاک، ظرفیت نگهداری آب و ذخیرهسازی کربن هستند؛ لذا مدیریت نادرست، کشتهای متوالی بدون تناوب مناسب، و کاهش بقایای گیاهی در زمینهای کشاورزی اطراف شهرها، منجر به کاهش شدید مواد آلی شده است.
مدیریت منابع آب و ارتباط با خاک
همانطور که بحرانهای منطقهای (مانند مشکلات جدی آب در کوهبنان) نشان داد، خاک سالم نقش حیاتی در ذخیرهسازی آبهای سطحی (Infiltration) دارد. خاکهای با ساختار ضعیف و کمبود مواد آلی، آب را بهسرعت ازدستداده و بر شدت سیلابهای ناگهانی (که در مناطق خشک خطرناکترند) میافزایند، درحالیکه در بلندمدت، ظرفیت ذخیرهسازی آب زیرزمینی را کاهش میدهند.
خاک، بزرگترین ذخیرهکننده کربن روی خشکیهای زمین است. وقتی مواد آلی خاک از بین میرود، کربن ذخیرهشده بهصورت (CO_2) در جو آزاد میشود. در کرمان، هرگونه تخریب خاک به معنای تشدید تغییرات اقلیمی منطقهای است که خود منجر به افزایش دما و کاهش بیشتر منابع آبی خواهد شد.
نقش نهادهای علمی و آموزشی در حل بحران چیست؟
مقابله با چالشهای چندلایه خاک در کرمان نیازمند یک رویکرد علمی، دادهمحور و مبتنی بر تحقیقات بومی است. دانشگاه شهید باهنر کرمان بهعنوان قطب علمی منطقه، باید محوریت این تلاشها را بر عهده بگیرد،
پژوهشهای بومیسازی شده و مقاومسازی اکوسیستم یکی از این نوع تلاشهاست، زیرا تحقیقات صرفاً نظری کفایت نمیکند؛ نیاز به راهحلهایی است که با شرایط خاص اقلیمی و خاکشناسی کرمان سازگار باشند.
اصلاح خاکهای شور و قلیایی: تمرکز بر استفاده از ترکیبات محلی مانند گچ یا مواد آلی تولیدی از ضایعات کشاورزی (مانند پسته) برای بهبود ساختار خاک و کاهش اثر سدیمی و هدف اصلی در کشاورزی کرمان، کاهش SAR و افزایش حلالیت کاتیونهای جایگزین است تا شوری قابل شستشو شود.
توسعه تکنیکهای کمآبتر: تحقیقوتوسعه در زمینه استفاده از هیدروژلهای زیستتخریبپذیر یا جاذبهای رطوبت طبیعی که میتوانند ظرفیت نگهداری آب در خاکهای سبک و شنی را افزایش دهند، حیاتی است.
ترویج کشاورزی دانشبنیان و انتقال فناوری ضمن اینکه نتایج تحقیقات باید بهسرعت به دست کشاورزان و فعالان شهری برسند و مدل «پزشکان خاک» که برگرفته از تجربیات موفق جهانی، بر آموزش کشاورزان خرد بهعنوان خط مقدم حفاظت از خاک تمرکز دارد هم باید در استان بهعنوان پایلوت به اجرا درآید.
آموزش روشهای کشت بدون شخم (No-Till) یا حداقل شخم (Minimum Tillage) که به حفظ ساختار خاک و کاهش فرسایش بادی کمک میکند و کاهش مصرف کودهای شیمیایی و جایگزینی آن با کمپوستهای غنیشده، نهتنها خاک را بهبود میبخشد؛ بلکه هزینههای تولید را نیز کاهش میدهد.
اهمیت حاصلخیزی بیولوژیکی در سلامت نسل آینده
در نتیجه توجه ویژه به میکروبیولوژی خاک و استفاده از کودهای زیستی برای افزایش فعالیتهای میکروبی است که مستقیماً بر چرخه نیتروژن و فسفر و در نتیجه بر سلامت گیاه تأثیر میگذارد.
مسئله خاک فراتر از حوزه کشاورزی است؛ این یک مسئله محیطزیست شهری و سلامت عمومی است؛ لذا شهرداریها و سازمانهای شهرسازی باید در طرحهای تفصیلی خود، الزاماتی برای حفاظت از خاکهای سطحی در هنگام پروژههای عمرانی (مانند جابهجایی خاک، احداث ساختمان) بگنجانند.
خاک باکیفیت استخراج شده از محل، باید در پروژههای فضای سبز شهری استفاده شود، نه اینکه با خاکهای نامرغوب جایگزین شود و ایجاد یک شبکه پایش منطقهای برای سنجش عاملهای اصلی خاک (شوری، pH، ماده آلی و فرسایشپذیری) در حریم شهرها و دشتهای اطراف، به سیاستگذاران اجازه میدهد تا مداخلات خود را بهصورت نقطهای و مؤثر اعمال کنند.
انتهای خبر/ طهماسبی
