به حدّ خود قانع باش!

امام (علیه‌السلام) در این کلام نورانی کوتاه و پرمعنایش به افرادی که از حدّ خود تجاوز می‌کنند هشدار می‌دهد می‌فرماید: «آن کسی که قدر خود را نشناسد هلاک می‌شود» ; (هَلَکَ امْرُؤٌ لَمْ یَعْرِفْ قَدْرَهُ).

می‌دانیم یکی از عمیق‌ترین غرایز انسان، دوست‌داشتن خویشتن است و بسیار می‌شود که بر اثر آن انسان قدر و منزلت خود را گم می‌کند جنبه‌های مثبت خویش را بسیار بیش از آنچه هست می‌پندارد و حتی گاهی جنبه‌های منفی خود را مثبت می‌انگارد.

به همین دلیل بر جای خود تکیه نمی‌کند، بلکه خود را در جایی قرار می‌دهد که شایسته آن نیست و در آنجا گاه سخنانی می‌گوید که دین و دنیای او را بر باد می‌دهد، آبروی او را می‌ریزد، سرچشمه مفاسدی در جامعه می‌شود که نتیجه همه آنها هلاکت معنوی و مادّی است.

مثلاً کسی چند صباحی آموزش علوم دین را دیده و هنوز به مقام اجتهاد نرسیده خود را مجتهدی اعلم بداند و به استنباط احکام بنشیند و احکامی را آمیخته با اشتباهات فراوان برای این‌وآن بازگو کند و عبادات و معاملات آنها را ضایع سازد، چنین شخصی که قدر خود را نشناخته به‌یقین مسئولیت سنگینی را در قیامت خواهد داشت.

یا شخصی چند کتاب طبی را مطالعه کرده، ناگهان بر اثر خودبزرگ‌بینی خویش را طبیبی حاذق و لایق بپندارد و دستورات طبی صادر کند که باعث خطر جانی برای گروهی شود، او به‌یقین دنیا و آخرت خود را تباه ساخته است.

شاهد این تفسیر، جمله معروفی است که در افواه دانشمندان شهرت یافته «رَحِمَ اللهُ مَنْ عَرَفَ قَدْرَهُ وَلَمْ تجاوزْ حَدَّهُ; خدا رحمت کند کسی را که قدر و منزلت خویش را بشناسد و از حدّ خود تجاوز نکند».

شاهد دیگر بر این تفسیر همان چیزی است که در خطبه ۱۶ نهج‌البلاغه گذشت: «هَلَکَ مَنِ ادَّعَی، وَخابَ مَنِ افْتَری، مَنْ أَبْدَی صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَکَ وَکَفَی بِالْمَرْءِ جَهْلاً أَلاَّ یَعْرِفَ قَدْرَهُ; آن کس که به‌ناحق ادعایی کند هلاک می‌شود و آن کس که با دروغ و افترا مقامی را طلب کند محروم می‌گردد و به جایی نمی‌رسد و آن کس که (با ادّعاهای باطل) به مبارزه با حق برخیزد و در برابر آن قد علم کند هلاک خواهد شد و در نادانی انسان همین بس که قدر خویش را نشناسد».

ولی همان‌گونه که در ذیل خطبه ۱۰۳ گذشت؛ این جمله تفسیر دیگری نیز می‌تواند داشته باشد که انسان به موهبت الهی قدر و مقام والایی دارد و جِرم صغیری است که عالم کبیر در آن خلاصه شده است حتی می‌تواند از فرشتگان آسمان بالاتر رود. آری چنین است مقام آدمیت، بنابراین اگر مقام خود را درست نشناسد و شخصیت خویش را با درهم و دینار و مقامی معاوضه کند و در هوا و هوس‌ها و شهوات غوطه‌ور شود و از رسیدن به مقام قرب الهی باز ماند خود را هلاک کرده است، چرا که قدر خود را نشناخته است.

باتوجه‌به آنچه گذشت و تبادر عمومی دانشمندان از این حدیث معنای اوّل مناسب‌تر به نظر می‌رسد، هرچند در بعضی از روایات نیز تعبیراتی است که معنای دوم را تداعی می‌کند؛ مانند آنچه در کلام دیگری از امام امیرمؤمنان (علیه‌السلام) آمده است که می‌فرماید: «مَنْ حَصَّنَ شَهْوَتَهُ فَقَدْ صَانَ قَدْرَه» (۲) هرچند جمع میان دو معنا نیز ممکن است که از یک سو نگاه به معنای اول کند و از سویی دیگر نگاه به معنای دوم.

منبع: نهج‌البلاغه
انتهای خبر/ طهماسبی